Każdy człowiek korzysta z pełnej swobody rozporządzania swoim majątkiem zarówno za życia, jak i na wypadek śmierci. Niekiedy jednak swoboda ta może prowadzić do pokrzywdzenia osób mu najbliższych. W takiej sytuacji polskie prawo przewiduje ochronę tych osób w postaci instytucji zachowku.
Znajomość praw dotyczących zachowku jest niezwykle istotna z uwagi na fakt, że daje ona uprawnionemu możliwość skutecznego dochodzenia swoich roszczeń, w przypadku pominięcia go w testamencie. Znajomość przepisów pomaga również uniknąć nieporozumień i konfliktów rodzinnych. W sytuacji, gdy wszyscy członkowie rodziny znają w pełni swoje prawa i obowiązki, istnieje mniejsze ryzyko, że powstanie spór dotyczący spadku. Ponadto świadomość uprawnień dotyczących zachowku może pomóc w stabilizacji sytuacji finansowej uprawnionych w trudnym okresie po śmierci bliskiej osoby.
Zachowek jest instytucją prawa cywilnego, mającą na celu ustawową ochronę interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Jest to roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej. Wierzytelność ta może być zbyta oraz podlega dziedziczeniu. Zachowek wynosi, co do zasady, połowę udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu z tytułu dziedziczenia ustawowego. Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub jeżeli uprawnionym jest małoletni zstępny, to wówczas wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości takiego udziału. Podstawę do obliczania zachowku stanowi wielkość udziału przypadająca uprawnionemu z tytułu dziedziczenia ustawowego.
Zachowek przysługuje osobom, które dziedziczyłyby po spadkodawcy z ustawy, o ile nie otrzymały go postaci powołania do spadku z tytułu ustawy lub testamentu, darowizny uczynionej przez spadkodawcę, zapisu zwykłego lub windykacyjnego albo też w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Uprawnionemu przysługuje zachowek po rodzicach, zstępnych oraz małżonku w przypadku otwarcia po nich spadku.
Instytucja zachowku ogranicza swobodę testowania, rozumianą jako dowolność rozporządzania swoim majątkiem mortis causa. Ograniczenie to zdaje się być uzasadnione moralną powinnością spadkodawcy dotyczącą wspierania rodziny, w tym również zapewnienia im należytego bezpieczeństwa finansowego. Najbliżsi krewni spadkodawcy, mogą domagać się wypłaty zachowku, jeśli zostali pominięci w testamencie lub jeśli testament przyznaje im mniejszą część spadku, niż wynika to z przepisów o zachowku. Spadkobiercy ustawowi mogą także domagać się zachowku od osób obdarowanych przez spadkodawcę, jeśli wskutek dokonanych przez spadkodawcę darowizn majątek spadkowy uległ znacznemu uszczupleniu.
Wydziedziczenie polega na pozbawieniu uprawnionych spadkobierców prawa do zachowku. Wydziedziczyć można jedynie w testamencie. Przesłanki do wydziedziczenia stanowią katalog zamknięty i zaliczamy do nich: dopuszczenie się przez wydziedziczonego względem spadkodawcy, albo jednej z najbliższych mu osób, umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy powinności rodzinnych oraz uporczywego postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy. Wydziedziczenie jest zatem sankcją za naganne postępowanie oznaczonej osoby należącej do kręgu spadkobierców ustawowych. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Przyczyna wydziedziczenia musi również wynikać z treści samego testamentu.
Roszczenie o zachowek nie przysługuje osobie wydziedziczonej, małżonkowi wyłączonemu z dziedziczenia, z uwagi na uzasadnione wystąpienie spadkodawcy o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, spadkobiercy uznanemu za niegodnego dziedziczenia oraz spadkobiercy, który odrzucił spadek lub zrzekł się dziedziczenia. Zrzeczenie się prawa do zachowku jest również możliwe w drodze umowy z przyszłym spadkodawcą zawartej w formie aktu notarialnego. Za niegodnego dziedziczenia może zostać uznany spadkobierca, który dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu, umyślnie ukrył, zniszczył lub podrobił testament, a także uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego lub pieczy nad nim.
W orzecznictwie podkreśla się, że przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu, w przeciwnym razie wydziedziczenie będzie nieskuteczne. W testamencie musi również być określona przynajmniej jedna z przesłanek wydziedziczenia oraz muszą zostać powołane przykłady ją uzasadniające, nie jest wystarczające posłużenie się ogólnymi sformułowaniami (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 listopada 2014 r., VI ACa 109/14, LEX nr 1661257; Wyrok Sądu Okręgowego w Nowym Sączu z dnia 8 lipca 2014 r., I C 387/12, LEX nr 1681850). Ponadto przesłanka do wydziedziczenia musi też istnieć w rzeczywistości już w chwili sporządzania testamentu (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 4 grudnia 2015 r., V ACa 486/15, LEX nr 2017748). Zgodnie z obowiązującą linią orzeczniczą spadkobierca może być uznany za niegodnego dziedziczenia, jeżeli podrobił podpis spadkodawcy pod treścią pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego lub skorzystał z takiego pisma (wyrok SN z 22 maja 2002 r., I CK 26/02, OSNC 2003/5, poz. 69; BSN 2002/10, s. 16; MoP 2003/2, s. 78; R.Pr. 2003/3, s. 121; Rej. 2003/5, s. 178; MoP 2005/15, s. 769 z glosą M. Niedośpiała). Należy wskazać również, że niegodność dziedziczenia występuje w sytuacjach wyjątkowych, w których postępowanie spadkobiercy jest tak dalece naganne, że uzasadnia odsunięcie go od dziedziczenia po określonym spadkodawcy i traktowanie tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (wyrok SN z 10 grudnia 1999 r., II CKN 627/98, niepubl.).
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Po upływie tego terminu uprawniony do zachowku nie może skutecznie dochodzić swoich roszczeń, z uwagi na fakt, że osoba przeciwko której przysługuje mu roszczenie może podnieść zarzut przedawnienia.
Bieg przedawnienia przerywa wniesienie do sądu pozwu o zachowek, jak również zawezwanie zobowiązanego do próby ugodowej. Wówczas przedawnienie nie biegnie przez czas trwania procesu. Ponadto bieg przedawnienia przerywa także uznanie długu, a więc potwierdzenie przez osobę przeciwko której przysługuje roszczenie, że jest ona zobowiązana do zapłaty zachowku.
Najczęstszym sposobem na uniknięcie wypłaty zachowku jest wydziedziczenie osób znajdujących się w kręgu uprawnionych. Do skutecznego wydziedziczenia muszą jednakże istnieć konkretne przesłanki. W przypadku ich braku skuteczne może okazać się sporządzenie umowy dożywocia. Umowa dożywocia jest umową cywilnoprawną, na podstawie której jedna ze stron zobowiązuje się zapewnić drugiej dożywotnie utrzymanie w zamian za przeniesienie na jej rzecz własności nieruchomości, która zostaje tym samym wyłączona z majątku spadkowego. Kolejną możliwością jest dokonanie umowy darowizny, jednakże od dokonania darowizny musi upłynąć 10-letni termin, który liczony jest od daty otwarcia spadku. Darowizna ta może dotyczyć jedynie osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Sprawa o zapłatę zachowku rozpoczyna swój bieg od złożenia pozwu w sądzie ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sprawę wytacza się przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. W pozwie należy przedstawić swoje roszczenie, wskazując jakiej kwoty zachowku się dochodzi oraz uzasadnić je wskazując przyczyny z powodu których zachowek przysługuje. Opłata sądowa od pozwu wynosi 5% wartości zachowku. Sprawa ma charakter procesowy, w związku z czym kończy się wydaniem wyroku, od którego przysługuje środek zaskarżenia w postaci apelacji.
Do pozwu o zapłatę zachowku należy dołączyć przede wszystkim akt zgonu spadkodawcy, jego testament – o ile istnieje, akt poświadczenia dziedziczenia lub prawomocne postanowienie sądu w przedmiocie nabycia spadku oraz dokumenty dotyczące wartości mienia spadkowego. Sprawa może potrwać od kilku miesięcy do kilku lat w zależności od jej złożoności i stopnia skonfliktowania stron.
Osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych może za życia spadkodawcy zawrzeć z nim umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Umowa taka musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Skutkiem zawarcia umowy jest traktowanie zrzekającego się spadkobiercy, jak gdyby nie dożył otwarcia spadku. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje także zstępnych zrzekającego się, chyba że w umowie postanowiono inaczej. Zrzekający się dziedziczenia spadkobierca traci również prawo do zachowku po spadkodawcy.
Zgodnie z nowelizacją przepisów z 2023 roku, zrzeczenie się dziedziczenia może być ograniczone do zrzeczenia się tylko prawa do zachowku. Zrzeczenie się prawa do zachowku może mieć charakter jedynie częściowy, obejmujący rezygnację jedynie z części oczekiwanego zachowku. Należy także podkreślić, że zrzeczenie się zachowku nie powoduje automatycznego powiększenia zachowków innych uprawnionych.
Adwokat pomoże w pierwszej kolejności w ustaleniu, czy osoba, która zwraca się o zachowek, rzeczywiście ma do niego prawo. Profesjonalny pełnomocnik przeanalizuje testament oraz okoliczności związane z dziedziczeniem, m.in. określi krąg spadkobierców ustawowych, a także wartość majątku spadkowego i udziały w jego dziedziczeniu. Z uwagi na stopień skomplikowania spraw spadkowych warto skorzystać z pomocy profesjonalisty.
Skuteczny pełnomocnik poprzez negocjacje z innymi spadkobiercami, będzie dążył do uzyskania satysfakcjonującego porozumienia w sprawie zachowku bez konieczności kierowania sprawy do sądu. Jeśli negocjacje zakończą się niepowodzeniem, adwokat pomoże w wytoczeniu sprawy sądowej. Przed sądem pełnomocnik będzie reprezentować klienta, składając odpowiednie wnioski dowodowe oraz broniąc jego interesów. Jeśli sąd wyda wyrok, a strona reprezentowana będzie niezadowolona z jego treści, adwokat pomoże w ewentualnym złożeniu apelacji. Podsumowując, adwokat w sprawach o zachowek pełni rolę doradczą, negocjacyjną, reprezentacyjną oraz pomocniczą w dochodzeniu roszczeń przed sądem, dbając o to, by klient otrzymał należną mu część spadku.
Kancelaria Adwokacka Tomasza Bogdanowicza specjalizuje się w sprawach spadkowych, w tym także dotyczących zapłaty zachowku, oferując profesjonalną pomoc prawną nie tylko w Gorzowie Wielkopolskim, ale także w takich miastach jak Myślibórz, Barlinek, Witnica, Kostrzyn nad Odrą, Sulęcin, Lubniewice, Strzelce Krajeńskie oraz Drezdenko.
