Zgodnie z art. 60 kodeksu karnego nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, kary łagodniejszego rodzaju albo na odstąpieniu od wymierzenia kary i orzeczeniu środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku.
Instytucja nadzwyczajnego złagodzenia kary uelastycznia granice ustawowego zagrożenia oraz pozwala dostosować karę do społecznej szkodliwości czynu, znacznie umniejszonego stopnia winy czy też szczególnych przesłanek związanych z postawą sprawcy po popełnieniu przestępstwa.
Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w wypadkach przewidzianych w ustawie oraz w stosunku do sprawcy młodocianego, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze. Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w szczególnie uzasadnionych wypadkach, kiedy nawet najniższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa. W szczególności przesłanką do fakultatywnego zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary jest sytuacja, gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, a także szkoda wyrządzona przestępstwem została naprawiona. Sąd stosując wskazaną instytucje bierze także pod uwagę postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił on starania o naprawienie szkody lub o jej zapobieżenie.
Kolejną wyszczególnioną w art. 60 przesłanką jest przypadek, w którym sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek w związku z popełnionym przestępstwem. Powyższe przesłanki mają charakter ogólny, dzięki czemu katalog przypadków, w których można nadzwyczajnie złagodzić karę, nie jest zamknięty. Fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary znajdzie również zastosowanie w przypadku małego świadka koronnego in altera causa, co oznacza sprawcę przestępstwa, który, niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej pięciu lat pozbawienia wolności.
Na wniosek prokuratora sąd obligatoryjnie stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia. Powyższe określa się instytucją małego świadka koronnego in sua causa, a więc we własnej sprawie.
W celu zastosowania instytucji małego świadka koronnego muszą zaistnieć łącznie trzy przesłanki: wystosowanie przez prokuratora wniosku o zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary lub warunkowego zawieszenia jej wykonania, ustalenie, że sprawca współdziałał z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, o które jest oskarżony, przy czym wymagane jest współdziałanie z co najmniej dwiema osobami oraz ustalenie, iż sprawca ujawnił informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa, a także istotne okoliczności jego popełnienia.
Wedle językowych dyrektyw wykładni czasownik „ujawnić” oznacza uczynić coś jawnym, podać coś do wiadomości, wydobyć na jaw. W doktrynie prawa karnego podkreśla się jednakże, iż aby skorzystać z dobrodziejstwa art. 60 § 3 kk, wystarczy ujawnienie organowi ścigania takich informacji dotyczących osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa, które są temu organowi znane. Okoliczności popełnienia przestępstwa muszą być jednakże istotne, a więc na podstawie ujawnionych okoliczności musi się stać możliwe określenie rodzaju i rozmiaru przestępstwa. Wymaganie jest dokładne opisanie przez sprawcę roli i udziału w popełnionym przestępstwie wszystkich współdziałających. Informacje przekazywane organowi ścigania muszą być prawdziwe, pełne i konsekwentne.
Instytucja ,,dużego świadka koronnego” dotyczy osób oskarżonych o przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie przestępczej albo związku mającym na celu popełnienie przestępstwa. Zorganizowaną grupę przestępczą tworzą co najmniej trzy osoby, których celem jest popełnienie określonych przestępstw lub też przestępstw o luźnym związku. Grupa przestępcza posiada określoną strukturę, hierarchie oraz cechuje się trwałością i dyscypliną członków. Ustawę o świadku koronnym można również zastosować do niektórych kategorii przestępstw, bez konieczności ustalenia, iż zostały one popełnione w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym. Do kategorii tej należą m.in. łapownictwo, płatna protekcja, nadużycia funkcji publicznej oraz korupcja zarówno bierna, jak i czynna.
Zgodnie z regulacjami ustawy o świadku koronnym postanowienie w przedmiocie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd okręgowy właściwy dla miejsca prowadzenia postępowania przygotowawczego na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony po uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego. Sąd podczas rozpatrywania wniosku bada, czy zachodzą przesłanki objęcia świadka statusem świadka koronnego.
Sprawca objęty statusem ,,dużego” świadka koronnego nie podlega karze za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe, w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił w trybie określonym ustawą. W stosunku do ,,dużego” świadka koronnego, wyłączone są przepisy dotyczące odmowy składania wyjaśnień lub uchylenia się od odpowiedzi na pytanie jako świadek. ,,Mały” świadek koronny podlega zaś jedynie nadzwyczajnemu złagodzeniu kary, a więc wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego w sankcji za dane przestępstwo albo kary łagodniejszej rodzajowo.
W razie zagrożenia życia lub zdrowia ,,dużego” świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej mogą być oni objęci ochroną osobistą, a także uzyskać pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu lub zatrudnienia, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach można wydać im dokumenty umożliwiające używanie innych niż własne danych osobowych, w tym uprawniające do przekroczenia granicy państwowej, jak również mogą uzyskać inną formę pomocy. W stosunku zaś do ,,małego” świadka koronnego podobna ochrona prawna nie obowiązuje, co należy ocenić skrajnie negatywnie.
Zgodnie z kodeksem karnym, jeżeli czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia. Jeżeli zaś czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności. W przypadku, gdy czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, a górną kara pozbawienia wolności nie niższa od lat trzech, wówczas sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności. Ponadto, jeśli czyn stanowił występek, przy czym górną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nieprzekraczająca dwóch lat, sąd odstępuje od wymierzenia kary i orzeka środek karny, środek kompensacyjny lub przepadek.
Sąd stosując nadzwyczajne złagodzenie kary, wymierzając karę pozbawienia wolności do lat pięciu, może warunkowo zawiesić jej wykonanie na okres próby wynoszący do dziesięciu lat, jeżeli uzna, że pomimo niewykonania kary sprawca nie popełni ponownie przestępstwa.
Zgodnie z regulacjami kodeksu karnego, jeżeli zbiegają się podstawy nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary, sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary albo obostrzenie kary albo też wymierza karę w granicach ustawowego zagrożenia. W przypadku, gdy zbiegają się podstawy nadzwyczajnego złagodzenia lub obostrzenia kary o charakterze obligatoryjnym i fakultatywnym, sąd stosuje podstawę o charakterze obligatoryjnym.
W orzecznictwie podkreśla się, że ,,podstawy nadzwyczajnego złagodzenia są wymienione w art. 60 § 1 i 2 k.k. wyłącznie przykładowo, za czym przemawia zwrot "w szczególności". Oznacza to, że sąd może przyjąć jako podstawę inne okoliczności niż wymienione w przepisie, o ile prowadzą one do przekonania, że kara wymierzona sprawcy byłaby niewspółmiernie surowa. Dopuszczalne jest nadzwyczajne złagodzenie kary, jeśli zaistnieje kilka okoliczności łagodzących, które brane pod uwagę oddzielnie nie uzasadniałyby nadzwyczajnego złagodzenia kary, natomiast rozpatrywane łącznie mogą spełniać warunek nadzwyczajnego wypadku, w którym nawet najniższa kara byłaby niewspółmiernie surowa.” (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 1 października 2024 r., II AKa 134/24).
W kwestii podstaw zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art. 60 § 2 k.k. wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 grudnia 2024 r. I KK 176/24: ,,Podstawą zastosowania instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary w warunkach, o jakich mowa w przepisie art. 60 § 2 k.k., jest wykazanie, iż w sprawie zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek, który powoduje, że nawet najniższa kara przewidziana w ustawie musi być uznana za karę rażąco surową. Jest przy tym oczywiste, że wystąpienie takiego szczególnego wypadku powinno znajdować wsparcie w okolicznościach nietypowych samego zdarzenia albo takich cechach sprawcy, które charakteryzują go w sposób wyjątkowo pozytywny i powodują, że zasługuje on na wymierzenie kary poniżej minimum ustawowego. Ocena co do tego, że w odniesieniu do konkretnego sprawcy zachodzi podstawa do skorzystania z dobrodziejstwa przewidzianego w art. 60 § 2 k.k., należy oczywiście do sądu i jest oceną swobodną, ale nie dowolną. Decydując się na orzeczenie kary z nadzwyczajnym jej złagodzeniem, sąd ma więc obowiązek przedstawić argumenty uzasadniające przekonanie, że w realiach rozpoznawanej sprawy zaistniały przesłanki do takiego postąpienia. Nie może też budzić wątpliwości, że wypadki szczególnie uzasadnione, o jakich mowa w przepisie art. 60 § 2 k.k., istotnie różnią się od wypadków zwykłych, co do których obowiązują standardowe dyrektywy wymiaru kary. Te ostatnie bowiem pozwalają na wykorzystanie możliwości istniejących w ramach ustawowych granic zagrożenia karą.”
W kwestii małego świadka koronnego in altera causa Sąd Najwyższy pochylił się nad zagadnieniem możliwego dopuszczenia się przez świadka pomówienia: ,,Dowód z pomówienia należy oceniać ze szczególną wnikliwością i ostrożnością, mając na uwadze: czy informacje tak uzyskane są przyznane przez pomówionego; czy są potwierdzone innymi dowodami, choćby w części; czy są spontaniczne, złożone wkrótce po przeżyciu objętych nimi zaszłości, czy też po upływie czasu umożliwiającego uknucie intrygi; czy pochodzą od osoby bezstronnej, czy też zainteresowanej obciążeniem pomówionego; czy są konsekwentne i zgodne co do zasady oraz szczegółów w kolejnych relacjach składanych w różnych fazach postępowania; czy też zawierają informacje sprzeczne, wzajemnie się wykluczające bądź inne niekonsekwencje; czy pochodzą od osoby nieposzlakowanej czy też przestępcy, zwłaszcza obeznanego z mechanizmami procesu karnego; czy udzielający informacji sam siebie również obciąża, czy też tylko przerzuca odpowiedzialność na inną osobę, by siebie uchronić przed odpowiedzialnością.” (Postanowienie SN z 21.03.2024 r., I KK 483/23).
Problemem powodującym dyskusje w doktrynie, na gruncie zastosowania art. 60 kk, jest kwestia momentu, w jakim powinno nastąpić ujawnienie przez sprawcę okoliczności przestępstwa. Wskazuje się, że ujawnienie powinno nastąpić jedynie na etapie postępowania przygotowawczego. Przesunięcie momentu ujawnienia na etap postępowania sądowego jest niezasadne.
Wieloletnia praktyka stosowania instytucji małego świadka koronnego obnażyła nadużycia zarówno po stronie wymiaru sprawiedliwości, jak i podejrzanych korzystających z uzyskanego statusu. Podejrzani mają bowiem dodatkową motywacje do składania zeznań, także tych niezgodnych z prawdą. Organy ścigania częstokroć nie badają motywacji podejrzanego. Może do nich należeć także chęć zemsty na innych współsprawcach. To zaś stanowi pokusę dla instrumentalnego wykorzystywania instytucji ,,małego” świadka koronnego przez zawodowego przestępcę, jako swoisty wykalkulowany w ryzyko zawodu sposób na łagodzenie skutków prawnych działalności przestępczej.
Instytucja małego świadka koronnego stanowi niezwykle cenne źródło dowodowe dla organów ścigania, służąc rozbiciu solidarności grupy przestępczej. Celem powyższej instytucji jest skuteczniejsze oraz bardziej efektywne ujawnianie i zwalczanie przestępczości zorganizowanej.
Oceniając skuteczność instytucji ,,małego” świadka koronnego, należy mieć na uwadze także sytuacje, gdy zeznania małego świadka koronnego stanowią dominujący dowód w sprawie. Powinny istnieć wówczas poszlaki, które w połączeniu z dowodem z zeznań świadka potwierdzają tezy sformułowane w zeznaniach. Kluczowe znaczenie ma więc sądowa ocena dowodu. W praktyce ocena ta częstokroć kończy się na wskazaniu przez sąd w uzasadnieniu, że możliwe jest oparcie wyroku skazującego na jedynym dowodzie w postaci zeznań małego świadka koronnego, a następnie uznaniu owych zeznań za wiarygodne bez przytoczenia szerszych argumentów, które pozwoliłyby odzwierciedlić rozumowanie sądu w tym zakresie. Powyższą sytuacje należałoby ocenić negatywnie.
