Jedną z przesłanek dla której ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie do polskiego porządku prawnego instytucji ustania karalności przestępstwa są trudności z ustaleniem sytuacji faktycznej w momencie popełnienia przestępstwa z uwagi na znaczny upływ czasu. W szczególności przesłuchanie świadków dostarcza wielu problemów z uwagi na zawodną pamięć ludzką. Można sobie również wyobrazić sytuację, w której sprawca lekkiego przestępstwa zdążył już samodzielnie się zresocjalizować. Ustawodawca przyjmuje, że po upływie określonego czasu nie ma potrzeby oddziaływania na sprawcę w ramach prewencji szczególnej. Co więcej popełnione przestępstwo popada w zapomnienie. Z kolei uzasadnieniem dla wprowadzenia do porządku prawnego instytucji przedawnienia wykonania kary jest ochrona jednostki przed niekończącym się zagrożeniem karnym oraz zapewnienie, że kara nie będzie wykonywana po zbyt długim czasie od jej wymierzenia.
Ustanie karalności przestępstwa oznacza, że po upływie określonego okresu od jego popełnienia, sprawca nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Skutkiem procesowym przedawnienia jest zakaz wszczynania postępowania karnego w stosunku do określonego sprawcy oraz nakaz umorzenia już wszczętego postępowania w sprawie o przestępstwo, którego karalność ustała. Przedawnienie wykonania kary oznacza, że po upływie określonego czasu od wydania prawomocnego wyroku skazującego kara ta nie może zostać wykonana.
Jeżeli przestępstwo popełnione przez osobę, mającą status podejrzanego lub oskarżonego w postępowaniu karnym przedawni się w toku sprawy, to wówczas prokurator lub sąd powinien postępowanie umorzyć, nawet jeśli istnieją dowody, że to ta osoba jest sprawcą przestępstwa. Jednakże w takim przypadku terminy ustania karalności wydłużają się. Należy także zauważyć, że termin przedawnienia nie biegnie, jeżeli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego. Nie dotyczy to jednak braku wniosku albo oskarżenia prywatnego.
Głównym skutkiem ustania karalności przestępstwa jest zerwanie więzi między przestępstwem, a karą. Ustanie karalności przestępstwa następuje niezależnie od woli organu prowadzącego postępowanie. Skutek ustania karalności dotyczy nie tylko wymierzenia kary, lecz również rozciąga się na wymierzenie środka karnego, środków zabezpieczających oraz warunkowe umorzenie postępowania. Jednakże skutek ustania karalności nie obejmuje zastosowania środka zabezpieczającego w postaci przepadku przedmiotu.
Kodeks karny oraz Kodeks postępowania karnego nie regulują sposobu obliczania terminów ustania karalności przestępstwa oraz przedawnienia wykonania kary. Do ich obliczania nie stosuje się również rozwiązań przyjętych w Kodeksie cywilnym. Terminy te obliczane są miarą upływu czasu kalendarzowego, a więc w miesiącach i latach. W przypadku przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego, początkiem terminu przedawnienia jest dzień, w którym sprawca działał lub zaniechał działania lub też dzień, w którym nastąpił skutek przestępstwa. W przypadku przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, których górna granica zagrożenia ustawowego przekracza pięć lat pozbawienia wolności oraz przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności popełnionych na szkodę małoletniego, przedawnienie karalności przestępstwa nie może nastąpić przed ukończeniem przez niego czterdziestego roku życia. W przypadku kumulatywnej kwalifikacji czynu, wyznacznikiem początku terminu przedawnienia przestępstwa jest kara, której granice wyznacza najsurowsze ustawowe zagrożenie.
Jeżeli popełniony czyn stanowi zbrodnię zabójstwa, jego karalność ustaje z upływem czterdziestu lat od chwili jego popełnienia. W przypadku popełnienia innej zbrodni, przedawnienie jej karalności wynosi dwadzieścia lat. Jeśli czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą pięć lat, jego przedawnienie następuje z upływem lat piętnastu. Dziesięcioletni termin przedawnienia dotyczy występków zagrożonych karą pozbawienia wolności przekraczającą trzy lata. Pozostałe występki przedawniają się z upływem lat pięciu. Nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego upłynęło trzydzieści lat w razie skazania na karę pozbawienia wolności przekraczającą pięć lat albo karę surowszą. W razie skazania na karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą pięciu lat, nie można jej wykonać z upływem lat piętnastu. Okres przedawnienia wykonania kary skraca się do dziesięciu lat w razie skazania na inną karę.
Przestępstwem skarbowym jest czyn zabroniony przez Kodeks skarbowy pod groźbą kary grzywny w stawkach dziennych, kary ograniczenia wolności lub kary pozbawienia wolności. Termin ustania karalności przestępstwa skarbowego wynosi pięć lat, gdy czyn stanowi przestępstwo skarbowe zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą lat trzech. Jeżeli czyn stanowi przestępstwo skarbowe zagrożone karą pozbawienia wolności przekraczającą trzy lata, to wówczas termin jego przedawnienia wydłuża się do lat dziesięciu. Karalność wykroczenia skarbowego ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął rok. Wszczęcie postępowania przeciwko sprawcy takiego przestępstwa wydłuża okres przedawnienia o odpowiednio kolejnych pięć lub dziesięć lat.Do kategorii najczęściej popełnianych przestępstw skarbowych należą m.in. nieujawnienie przedmiotu lub podstawy opodatkowania, dokonywanie płatności kwoty należności wynikającej z faktury z pominięciem mechanizmu podzielonej płatności, przestępstwa dotyczące prowadzenia ksiąg, utrudnianie prowadzenia kontroli oraz organizacja nielegalnych gier hazardowych.
Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego to szczególna kategoria przestępstw, w których nie jest prowadzone śledztwo ani też dochodzenie, a obowiązek gromadzenia dowodów spoczywa na pokrzywdzonym. Policja na żądanie pokrzywdzonego przyjmuje ustną lub pisemną skargę i w razie potrzeby zabezpiecza dowody, po czym przesyła skargę do właściwego sądu. Wszczęcie postępowania przeciwko sprawcy wymaga złożenia do sądu prywatnego aktu oskarżenia. Po wniesieniu prywatnego aktu oskarżenia sąd wyznacza posiedzenie pojednawcze, podczas którego nakłania strony do pojednania. W przypadku pojednania sąd umarza postępowanie, w przeciwnym wypadku wyznacza rozprawę po której wydaje wyrok. Jeżeli przestępstwo zostało popełnione przez osobę podlegającą orzecznictwu sądu wojskowego przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego staje się z chwilą złożenia skargi o której mowa w art. 661 Kodeksu karnego przestępstwem ściganym z urzędu. W przypadku przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego terminem ustania karalności przestępstwa jest dzień w którym pokrzywdzony dowiedział się o popełnieniu przestępstwa. Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.
Do kategorii przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego należy zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej oraz naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż siedem dni, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.
Podsumowując, przestępstwo ulega przedawnieniu, jeśli od momentu jego popełnienia, wystąpienia jego skutków lub też powzięcia przez pokrzywdzonego informacji o jego popełnieniu upłynie określony okres, po którym nie można już pociągnąć sprawcy do odpowiedzialności karnej, a więc sprawca nie będzie mógł zostać ukarany, nawet jeśli czyn ten został udowodniony. Długość rzeczonego okresu zależy od rodzaju przestępstwa oraz jego wagi.
Jeśli pojawią się wątpliwości odnośnie przedawnienia karalności przestępstwa lub przedawnienia wykonania kary, wówczas najlepszym rozwiązaniem jest skontaktowanie się z adwokatem. Adwokat, dzięki swojej wiedzy i doświadczeniu, pomoże wyjaśnić szczegóły związane z przedawnieniem przestępstwa lub wykonania kary oraz udzieli precyzyjnych porad prawnych, które będą zależały od konkretnej sytuacji.
Adwokat przeprowadzi dokładną analizę sprawy, biorąc pod uwagę rodzaj popełnionego przestępstwa, karę przewidzianą za dane przestępstwo, datę popełnienia przestępstwa oraz okoliczności związane z jego popełnieniem. W przypadku, gdy nastąpiło przedawnienie, adwokat doradzi jakie czynności należy podjąć w sprawie. W szczególności pomoże przygotować odpowiedni wniosek do sądu wykonawczego, w którym przedstawi argumenty, które mogą doprowadzić do umorzenia postępowania.
