Tymczasowe aresztowanie to najsurowszy środek zapobiegawczy stosowany wobec podejrzanego lub oskarżonego w toku postępowania karnego. Polega na osadzeniu go w stałym miejscu (areszcie śledczym), w izolacji od świata zewnętrznego.
Tymczasowe aresztowanie jest regulowane w rozdziale 28 Kodeksu postępowania karnego. Może być ono stosowane tylko przez sąd na wniosek prokuratora. Warunkiem jest duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa. Głównymi celami tymczasowego aresztowania są: zapobieżenie ucieczce, zabezpieczenie wykonania kary czy względy społeczne i porządkowe. Ten środek zapobiegawczy pełni również funkcje procesowe takie jak obawa przed wpływaniem na zeznania świadków.
Zasada ultima ratio (z łac. „ostateczność środka”) oznacza, że tymczasowe aresztowanie powinno być stosowane wyłącznie w ostateczności, gdy inne, mniej dolegliwe środki zapobiegawcze nie są wystarczając do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego.
Środki zapobiegawcze (np. tymczasowe aresztowanie, dozór policyjny, poręczenie majątkowe) stosuje się w postępowaniu karnym nie po to, by karać, ale po to, by zapewnić prawidłowy tok postępowania – czyli żeby podejrzany lub oskarżony nie uciekł lub nie utrudniał postępowania.
Czym jest uzasadnione podejrzenie? To sytuacja, gdy istnieją konkretne i obiektywne przesłanki, pozwalające sądzić, że dana osoba mogła popełnić przestępstwo. W polskim postępowaniu karnym pojęcie „uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa" ma bardzo istotne znaczenie – zwłaszcza w kontekście:
Art. 258 § 2 KPK stanowi, że jeżeli oskarżonemu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, za który grozi kara pozbawienia wolności nie niższa niż 8 lat albo sąd I instancji skazał go na karę co najmniej 8 lat pozbawienia wolności, to sam fakt zagrożenia surową karą może uzasadniać obawę ucieczki lub ukrywania się. Powyższe nie oznacza jednak, że sąd może stosować tymczasowe aresztowanie wyłącznie z powodu wysokiej kary. Nadal muszą być spełnione ogólne przesłanki z art. 249 § 1 KPK, czyli duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa.
Treść art. 258 § 3 KPK określa szczególne sytuacje, w których możliwe jest zastosowanie tymczasowego aresztowania nawet bez spełnienia standardowych przesłanek, takich jak obawa ucieczki, matactwa czy recydywy. Zgodnie z ww. przepisem, środek zapobiegawczy można wyjątkowo zastosować także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Tymczasowe aresztowanie to najsurowszy środek zapobiegawczy, który może być zastosowany wyłącznie przez sąd. Różnica dotyczy tylko tego, który sąd stosuje tymczasowe aresztowanie. W postępowaniu przygotowawczym o tymczasowym aresztowaniu orzeka, ale tylko na wniosek prokuratora, sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie. Inny sąd rejonowy może zastosować tymczasowe aresztowanie wyłącznie w wypadkach niecierpiących zwłoki.
W razie wystąpienia sytuacji niecierpiącej zwłoki, prokurator może zatrzymać podejrzanego na okres nieprzekraczający 48 godzin, jeśli zachodzi przypadek niecierpiącej zwłoki, a zatrzymanie jest konieczne do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego. W tym czasie prokurator musi albo złożyć do sądu wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania, albo zwolnić zatrzymanego. Wniosek o tymczasowe aresztowanie rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki – także inny sąd rejonowy. Do sądu orzekającego będzie należeć jednak ocena, czy w istniejących realiach faktycznie zaszedł wypadek niecierpiący zwłoki uzasadniający skierowanie przedmiotowego wniosku do sądu innego niż sąd rejonowy, w którego okręgu jest prowadzone postępowanie.
Do niezbędnych elementów wniosku o zastosowanietymczasowego aresztowania należą:
Posiedzenie sądu rozpoznającego wniosek o tymczasowe aresztowanie ma charakter niejawny. Bierze w nim udział: sędzia, prokurator, podejrzany (oskarżony) oraz obrońca (jeśli został ustanowiony). W trakcie posiedzenia sąd:
Orzeczenie musi być uzasadnione na piśmie – sąd wskazuje dowody i argumenty, które legły u podstaw wydanego rozstrzygnięcia.
Podejrzany ma prawo do: ustanowienia obrońcy, obecności na posiedzeniu w przedmiociezastosowania tymczasowego aresztowania, składania wyjaśnień oraz do zapoznania się z materiałem dowodowym, który stanowił podstawę uwzględniania wniosku. Niekiedy prokurator może wnioskować o ograniczenie wglądu do niektórych dowodów. W przypadku podejrzanego pozbawionego wolności, obrona z urzędu jest obowiązkowa, jeśli nie ma obrońcy z wyboru.
Postanowienie sądu o zastosowanie aresztu podlega zażaleniu, które może wnieść: podejrzany, obrońca oraz prokurator. Trzeba je wnieść w terminie 7 dni od ogłoszenia lub doręczenia postanowienia. Zażalenie rozpatruje sąd wyższej instancji (sąd okręgowy lub apelacyjny). Sąd rozpoznający zażalenie może utrzymać w mocy postanowienie, zmienić je lub uchylić i przekazać do ponownego rozpoznania.
W postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie nie może trwać dłużej niż 3 miesiące. Sąd może przedłużyć ten okres, ale łączny czas trwania tymczasowego aresztowania nie może przekroczyć 12 miesięcy. Dalsze przedłużenie możliwe jest wyjątkowo, tylko przez sąd apelacyjny na wniosek prokuratora, jeśli zachodzi szczególnie uzasadniona konieczność. Po wniesieniu aktu oskarżenia nie istnieje sztywny limit, lecz musi być on pod kontrolą sądu. Czas stosowania aresztu podlega okresowej kontroli sądu, który ocenia, czy nadal zachodzą przesłanki. Przedłużenie wymaga uzasadnienia i przedstawienia nowych okoliczności – nie można go stosować automatycznie. Przekroczenie dopuszczalnych terminów może prowadzić do uchylenia środka.
Tymczasowe aresztowanie zalicza się na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności, kary ograniczenia wolności lub grzywny. W zakresie kary grzywny jeden dzień aresztu odpowiada dwóm stawkom dziennym grzywny. Jeśli oskarżony był tymczasowo aresztowany, to czas spędzony w areszcie zostaje odjęty od orzeczonej kary. Jeden dzień aresztu jest równy jednemu dniowi kary pozbawienia wolności. Natomiast jeśli mamy do czynienia z ograniczeniem wolności, jeden dzień aresztu odpowiada dwóm dniom kary.
Tymczasowe aresztowanie nie zostanie zaliczone na poczet kary, gdy oskarżony był tymczasowo aresztowany w innej sprawie lub areszt odbywał się równolegle z inną karą pozbawienia wolności. Nie podlega zaliczeniu również kara z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, ponieważ skazany przebywa wówczas na wolności. Orzecznictwo sądowe rozwija te zasady, dbając o proporcjonalność i zgodność z konstytucyjnymi standardami.
Zgodnie z art. 249 § 1 k.p.k., tymczasowe aresztowanie (jak każdy środek zapobiegawczy) powinno zostać uchylone lub zmienione, jeżeli ustają przesłanki jego stosowania lub pojawiają się nowe okoliczności uzasadniające zmianę. Jeżeli okoliczności takie jak obawa ucieczki, ukrywanie się, matactwo procesowe bądź możliwość popełnienia kolejnego przestępstwa przestają istnieć, nie ma podstaw do dalszego stosowania aresztu. Możliwe jest także zastąpienie aresztu środkami wolnościowymi, np. poręczeniem majątkowym, dozorem Policjiczy zakazem opuszczania kraju.
Obrońca może złożyć wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego, który sąd rozpatruje niezwłocznie. Skuteczna argumentacja, poparta dowodami i wykazująca brak dalszych podstaw do izolacji, taka jak - brak ryzyka matactwa lub współpraca z organami zwiększa szanse na zwolnienie podejrzanego z aresztu.
Tymczasowe aresztowanie jako najbardziej dolegliwy środek zapobiegawczy, może wywołać poważne konsekwencje osobiste, zawodowe i zdrowotne dla osoby podejrzanej. Jeżeli okaże się, że areszt był niezasadny, zgodnie z rozdziałem 58 KPK, osoba, która go odbyła ma prawo domagać się odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa. Wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie składa się do sądu okręgowego, w okręgu którego wydano orzeczenie uniewinniające lub kończące postępowanie. Do złożenia wniosku uprawniona jest osoba, która odbyła niesłuszny areszt, a w razie jej śmierci – także jej małżonek, dzieci lub rodzice. Wniosek należy złożyć w terminie jednego roku od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. Po jego upływie roszczenie wygasa, a sąd oddala wniosek jako niedopuszczalny.
Sąd, który rozpatruje wniosek ocenia szkodę majątkową, jak i krzywdę niemajątkową, której doznał aresztowany. Ma to na celu rekompensatę za cierpienie psychiczne oraz społeczne skutki aresztu. Przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia sąd bierze pod uwagę długość aresztu, warunki jego odbywania czy dotychczasową niekaralność i reputację społeczną. Odszkodowanie i zadośćuczynienie są zwolnione z podatku dochodowego. Istnieją natomiast wyjątki, kiedy odszkodowania wynikają z umów cywilnych, od ubezpieczycieli lub są przyznane przez pracodawcę. Wtedy mogą one podlegać opodatkowaniu.
Tymczasowe aresztowanie w Polsce jest stosowane częściej niż w wielu krajach Unii Europejskiej. Dane statystyczne wskazują na ponadprzeciętną liczbę tymczasowo aresztowanych w przeliczeniu na liczbę ludności. W postępowaniu przygotowawczym liczba osób przebywających w areszcie ponad rok wzrosła z 103 do 291, a ponad dwa lata z 2 do 51 przypadków. Krytyka dotyczy zwłaszcza nadużywania aresztu, mimo dostępności środków wolnościowych. Sądy akceptują większość wniosków a postępowania się wydłużają. Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie wskazywał Polsce na naruszanie zasady proporcjonalności i konieczności dokładnego uzasadniania decyzji o tymczasowym aresztowaniu. Często wskazywane są problemy w zakresie braku kontroli co do przedłużania trwania aresztowania.
Tymczasowe aresztowanie to poważna ingerencja w prawa jednostki. Instytucja ta często bywa niestety stosowana zbyt pochopnie. Dlatego niezwykle ważne jest szybkie zapewnienie doświadczonego obrońcy (adwokata),który podejmie działania prawne, takie jak wniesienie zażalenia na areszt czy złożenie wniosku o jego zamianę na środek zapobiegawczy o charakterze wolnościowym. Podejrzani często składają nieprzemyślane wyjaśnienia, nie wiedząc o przysługujących im prawach procesowych lub nie korzystając z nich w odpowiednim zakresie. Rodzina aresztowanego może pomóc, kompletując dokumenty, które mogą okazać się istotne z punktu widzenia zasadności stosowania najsurowszego środka zapobiegawczego wobec osoby da nich najbliższej.
Dzięki długoletniej pracy w IV Wydziale Karnym - Odwoławczym Sądu Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim i doświadczeniu nabytemu w sprawach związanych z tymczasowym aresztowaniem, postępowania aresztowe stanowią dziedzinę, w której specjalizuje się adwokat Tomasz Bogdanowicz, obejmując swoim zasięgiem zarówno Gorzów Wielkopolski, jak również takie miejscowościjak Myślibórz, Barlinek, Witnica, Sulęcin, Lubniewice, Strzelce Krajeńskie oraz Drezdenko.
