Przemoc domowa oznacza jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej.
Wśród form przemocy domowej możemy wyróżnić: przemoc fizyczną, która obejmuje różnorodne zachowania o różnym stopniu nasilenia np. biciu, czy kopaniu, przemoc seksualną – polegającą na zachowaniach, które naruszają granice seksualne innej osoby i są wykonywane bez jej zgody lub przeciwko jej woli, oraz przemoc psychiczna, która wyraża się w celowym i systematycznym działaniu, które ma na celu spowodowanie dyskomfortu psychicznego, cierpienia i obniżenie wartości drugiej osoby. Stosunkowo niedawno zdefiniowaną formą przemocy jest przemoc ekonomiczna. Rozumie się przez to odmawianie lub ograniczanie dostępu do wspólnych środków finansowych lub odbieranie zarobionych pieniędzy, a ponadto uniemożliwianie bądź ograniczanie podjęcia pracy zarobkowej. Wśród rodzajów przemocy można wyszczególnić przemoc gorącą (charakteryzującą się agresją słowną i fizyczną) oraz przemoc chłodną (pozbawioną gwałtownych wybuchów emocji).
Wymienione powyżej zachowania bardzo często konstytuują przestępstwo znęcania się, opisane w art. 207 Kodeksu karnego. Zgodnie z tym przepisem ten, kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od trzech miesięcy do lat pięciu. Jeżeli jest to osoba nieporadna ze względu na wiek lub stan zdrowia, wówczas sprawca podlega karze od sześciu miesięcy do lat ośmiu. Jeśli ponadto sprawca stosuje szczególne okrucieństwo, może podlegać karze od roku do lat dziesięciu. Ostatnim z typów kwalifikowanych przestępstwa znęcania się jest przypadek, gdy pokrzywdzony targnął się na swoje życie. W takiej sytuacji sprawca podlega najsurowszej karze od dwóch do nawet piętnastu lat pozbawienia wolności.
Zakres przedmiotowy ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej szeroko obejmuje wszelkie zagadnienia dotyczące przemocy domowej, zakres podmiotowy zaś dotyczy nie tylko osób doznających przemocy domowej oraz osób stosujących przemoc domową, lecz także świadków przemocy domowej, osób wspólnie zamieszkujących z osobami stosującymi przemoc oraz zgłaszających podejrzenie przemocy domowej. Artykuł 3 ww. ustawy nakazuje udzielania bezpłatnej pomocy osobie doznającej przemocy domowej w szczególności w formie: poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego, socjalnego, zawodowego i rodzinnego, interwencji kryzysowej i wsparcia, ochrony przed dalszym krzywdzeniem, zapewnienia jej bezpiecznego schronienia, badań lekarskich i pomocy w uzyskaniu mieszkania. Zgodnie z art. 4 ustawy wobec osób stosujących przemoc domową stosuje się przewidziane w niej środki mające na celu zapobieganie ich kontaktowaniu się z osobami doznającymi przemocy domowej oraz programy korekcyjno-edukacyjne i psychologiczno-terapeutyczne. W ustawie opisana jest także szczegółowo procedura ,,niebieskiej karty”. Artykuł 9g ustawy nakazuje odbierać osobom stosującym przemoc domową broń palną i amunicje. Kluczowe znaczenie dla ofiar przemocy ma uregulowana w art. 11a ustawy procedura zobowiązująca osobę stosującą przemoc do opuszczenia mieszkania, a także procedura odebrania dziecka z rodziny (art. 12a Ustawy). Ponadto osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych powzięły podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy domowej, mają obowiązek niezwłocznie zawiadomić o tym Policję lub prokuratora.
W niektórych systemach prawnych krajów europejskich przemoc w rodzinie stanowi okoliczność obciążającą przy wymierzaniu kary za inne przestępstwa. Jako przykład można wskazać Francję, gdzie wprowadzono surowsze środki zapobiegania i karania aktów przemocy dokonywanych przez współmałżonków lub partnerów, a także wobec nieletnich. Podobne regulacje wprowadzono także w Hiszpanii. Na uwagę zasługują przepisy cypryjskie, zgodnie z którymi, jeśli świadkami przemocy wobec kobiety są dzieci, kobieta jest obowiązana zeznawać pod rygorem odpowiedzialności karnej. Na Cyprze wprowadzono również obowiązek zgłaszania nadużyć i aktów przemocy popełnianych wobec dzieci pod groźbą kary pozbawienia wolności. Ciekawymi rozwiązaniami są również rozwiązania brytyjskie, w których na sprawców poważnych przestępstw i recydywistów nakłada się specjalną grzywnę, która zasila fundusz pomocy ofiarom przemocy.
Policja obligatoryjnie zatrzymuje osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, jeżeli sprawca działał przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu i zachodzi obawa, że ponownie popełni on przestępstwo z użyciem przemocy wobec pokrzywdzonego. W przypadku, gdy sprawca nie działał przy użyciu niebezpiecznych przedmiotów zatrzymanie jest fakultatywne i zależy od decyzji organu. Z wnioskiem o opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z ofiarą Policja występuje nie później niż z upływem 24 godzin od chwili zatrzymania sprawcy. Wniosek winien być rozpoznany przez prokuratora przed upływem 48 godzin. Środek ten stosuje się na okres nie dłuższy niż trzy miesiące, z możliwością przedłużenia go na okres kolejnych trzech miesięcy. Obligatoryjnie odwołuje się warunkowe przedterminowego zwolnienie skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy domowej, jeśli w okresie próby ponownie używa przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub osoby małoletniej. Ofiara przemocy domowej ma także możliwość uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego lub oskarżyciela prywatnego (art. 53, art. 54, art. 59 k.p.k.).
Osobie doznającej przemocy domowej przysługuje prawo złożenia wniosku o zobowiązanie osoby stosującej przemoc domową do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub o wydanie zakazu zbliżania się do wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, lub zakazu zbliżania się do osoby doznającej przemocy domowej, lub zakazu kontaktowania się z osobą doznającą przemocy domowej, lub zakazu wstępu na teren szkoły, placówki oświatowej, opiekuńczej lub artystycznej, lub obiektu sportowego, do których uczęszcza osoba doznająca przemocy domowej, miejsca pracy lub innego miejsca, w którym zwykle lub regularnie przebywa osoba doznająca przemocy domowej, i przebywania na tym terenie.
W sprawach z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej sąd może udzielić zabezpieczenia przez przedłużenie obowiązywania nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z ofiarą przemocy domowej lub zakazu zbliżania się sprawcy do osoby pokrzywdzonej. Sąd może zmienić wskazany w nakazie i zakazie obszar lub odległość od wspólnie zajmowanego mieszkania lub wskazaną w zakazie zbliżania się do osoby doznającej przemocy domowej odległość określoną w metrach. Wniosek o zabezpieczenie sąd rozpoznaje niezwłocznie. Sąd, udzielając zabezpieczenia, wskazuje czas jego trwania.
Zgodnie ze statystykami Prokuratury Krajowej w roku 2023 w sądach rejonowych w Polsce nieprawomocnie skazano z art. 207 § 1 k.k. (znęcanie się) 9 288 osób. Wymierzono 170 kar mieszanych, 493 kar grzywny (samoistnych), 1 826 kar ograniczenia wolności oraz 6 795 kar pozbawienia wolności, w tym 2 457 bezwzględnych (a więc 36,2%) i 4 338 z warunkowym zawieszeniem wykonania (a więc 63,8%). Na uwagę zasługuje fakt, że w zakresie płci 95,7% sprawców było mężczyznami, kobiety zaś stanowiły jedynie 4,3% wszystkich sprawców.
Bez wątpienia jednym z najważniejszych wyroków dotyczących przemocy domowej jest wyrok ETPC z dnia 9 czerwca 2009 r., (skarga nr 33401/02, Opuz przeciwko Turcji). Trybunał stwierdził m.in., że ,,Ze względu na pozytywny obowiązek państwa podejmowania prewencyjnych działań operacyjnych dla ochrony jednostki, której życie jest zagrożone, można oczekiwać od władz - mających do czynienia z podejrzanym znanym z tego, że w przeszłości popełniał przestępstwa z użyciem przemocy - iż podejmą odpowiednie specjalne środki ochronne.”. W sprawie Bevacqua i S. przeciwko Bułgarii (skarga nr 71127/01, wyrok z dnia 12 czerwca 2008 roku) Trybunał stwierdził naruszenie prawa do poszanowania życia rodzinnego (art. 8 Konwencji) z powodu niezdolności przedsięwzięcia przez władze bułgarskie kroków niezbędnych do ukarania męża skarżącej i zapewnienia określonego sposobu jego zachowania w toku postępowania. Za niedopuszczalne Trybunał uznał kwalifikowanie konfliktu istniejącego pomiędzy skarżącą a jej mężem, skutkującego wielokrotnym pobiciem skarżącej, jej ucieczkami z domu i pobytem w schronisku dla maltretowanych kobiet, za problem prywatny, nie wymagający ingerencji i wszczęcia postępowania karnego z urzędu.
Podstawą prawną procedury ,,Niebieskiej Karty” jest art. 9d ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej. Zgodnie z treścią ww. przepisu, podejmowanie interwencji w środowisku odbywa się na podstawie procedury "Niebieskie Karty" i nie wymaga zgody osoby doznającej przemocy domowej ani osoby stosującej przemoc domową. Wszczęcie procedury następuje przez wypełnienie specjalnego formularza.
W związku z uzasadnionym podejrzeniem stosowania przemocy domowej procedurę może wszcząć m.in. funkcjonariusz Policji, pracownik socjalny jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, pracownik oświaty, pracownik ochrony zdrowia, pracownik socjalny specjalistycznego ośrodka wsparcia dla osób doznających przemocy domowej, asystent rodziny, nauczyciel wychowawca będący wychowawcą klasy lub nauczyciel znający sytuację domową małoletniego, pedagog, psycholog lub terapeuta.
Wszczęcie procedury następuje przez wypełnienie formularza ,,Niebieska Karta". Po wypełnieniu ww. formularza, w ciągu pięciu dni roboczych zostaje on przekazany do Przewodniczącego Zespołu Interdyscyplinarnego ds. przeciwdziałania przemocy domowej. Przewodniczący ma trzy dni, aby przekazać wypełnioną niebieską kartę do utworzonej grupy diagnostyczno-pomocowej, składającej się z pracownika socjalnego oraz funkcjonariusza Policji. Grupa diagnostyczno-pomocowa w ciągu pięciu dni zapoznaje się z informacjami zawartymi w formularzu. Osoba doznająca przemocy domowej zostaje zaproszona na spotkanie grupy diagnostyczno-pomocowej. Podczas tego spotkania ustalany jest indywidualny plan pomocy. Rozmowę z osobą doznającą przemocy przeprowadza pracownik socjalny w obecności członków grupy diagnostyczno-pomocowej. W uzasadnionych sytuacjach zespół interdyscyplinarny może wystąpić do prokuratury o zastosowanie środków zapobiegawczych, takich jak: nakaz opuszczenia przez sprawcę lokalu, w którym zamieszkuje wspólnie z pokrzywdzonym, dozór Policji, czy tymczasowe aresztowanie. Zakończenie procedury ,,niebieskiej karty" następuje w przypadku: ustania przemocy domowej i uzasadnionego przypuszczenia, że zaprzestano dalszego stosowania przemocy domowej lub rozstrzygnięcia o braku zasadności podejmowania działań. Po zakończeniu procedury ,,niebieskiej karty” prowadzone są działania monitorujące przez okres dziewięciu miesięcy.
Ofiary przemocy domowej mogą skorzystać z pomocy psychologicznej i prawnej dzwoniąc na Telefon dla Ofiar Przemocy w Rodzinie pod nr 800 120 002. Telefon jest czynny całą dobę. Można także napisać e-mail na adres niebieskalinia@niebieskalinia.info.
Dowodem w sprawie znęcania się mogą być zeznania świadków, obdukcje sądowo-lekarskie, inna dokumentacja lekarska jak zaświadczenie lekarskie o stwierdzonych obrażeniach ciała powstałych w związku z przemocą w rodzinie, dowody rzeczowe, jak np. zniszczone przedmioty, ubrania noszące ślady przemocy, e-maile, SMS-y, bilingi, nagrania, dokumentacja fotograficzna oraz przede wszystkim dokumentacja z procedury „niebieskie karty”. Warto postarać się o wczesne zabezpieczenie dowodów, z uwagi na możliwość ich zniszczenia, bądź zaginięcia.
Procedurę ,,niebieskiej karty” należy ocenić zdecydowanie pozytywnie. Umożliwia ona wczesną identyfikację sprawców przemocy oraz rozpoznanie przemocy już na jej wczesnym etapie, często zanim ofiara zdecyduje się zgłosić ją samodzielnie. Na aprobatę zasługuje fakt, że ,,niebieską kartę” może założyć np. policjant, nauczyciel, lekarz czy pracownik socjalny bez zgody osoby doznającej przemocy, co chroni m.in. dzieci i osoby zależne. Współdziałanie różnych służb (policja, pomoc społeczna, szkoła) zwiększa szanse na skuteczną pomoc ofierze przemocy i przeciwdziałanie jej dalszemu występowaniu. Omawiana instytucja tworzy formalną dokumentację przypadków przemocy, która może być użyta jako dowód w sądzie lub innych postępowaniach (np. o ograniczenie praw rodzicielskich). Polskie prawo traktuje przemoc jako problem społeczny wymagający współpracy, diagnozy i wsparcia całego systemu pomocowego.
Rola profesjonalnych pełnomocników w sprawach o przemoc domową jest niezwykle istotna, zarówno z perspektywy prawnej, jak i psychologicznej. Adwokat udziela porad prawnych, wyjaśnia, jakie prawa przysługują osobie doznającej przemocy, pomaga w przygotowaniu pism procesowych oraz reprezentuje klienta przed sądem i organami ścigania. Gdy w sprawie pokrzywdzonymi są dzieci, profesjonalny pełnomocnik może inicjować działania mające na celu ochronę ich dobra.
